نقد پانوشتی از میرشمس‌الدین ادیب‌سلطانی در ترجمه‌اش از منطق ارسطو

به نام خداوند جان و خرد

تذکر مهم:

متن زیر فقط به کار اهل فن فلسفه و علاقه‌مندان به ترجمۀ متون فلسفی می‌آید و خوانندگان عام از آن بهره‌ای اندک دارند. تذکر دادم تا وقتتان را تلف نکنید.

ضمن ترجمۀ متنی، تصادفی گذرم افتاد به کتاب منطق ارسطو و خواستم ببینم آیا تقسیم «رأی» به علم و ظن و ظن به ظن اصطلاحی (ثبوت اکثری موضوع) و وهم (عدم ثبوت اکثری موضوع) و شک (ثبوت و عدم ثبوت برابر موضوع) که در منطق ما (مثل منطق مرحوم مظفر) آمده در آن هست یا نه.

ناگزیر به ترجمۀ آقای میرشمس‌الدین ادیب‌سلطانی سر زدم و اتفاقی در آن به عبارت جالبی برخوردم که شبیه تعابیر هیدگر بود: «امر رخدادپذیر» (?das Ereignet) که آن را به ترجمۀ دیوید راس فقید نسبت داده بود:

«زیراعقیده و امر رخدادپذیر نیز به همین سان ناپایدار است».

طبیعةَ رفتم به سروقت ترجمۀ مرحوم راس و با شگفتی دیدم چنین چیزی در آنجا وجود ندارد.

عبارت ارسطو این است:

καὶ ὁμολογούμενον δ’ οὕτω τοῖς φαινομένοις· ἥ τε γὰρ δόξα ἀβέβαιον, καὶ ἡ φύσις ἡ τοιαύτη (89a5-6)

تلفظ متن یونانی: کای هُمُلُگومنُن ده اوتو تویس فاینونمنویس. هی ته گار دُکسا آبِبایون کای هی فوسیس تویائوته

(ترجمۀ لفظ به لفظ من: و همنواست آن با پدیدارها. زیرا که عقیده ناپایدار است و طبیعت/ ماهیت آنچنین‌چیزهایی نیز).

ترجمۀ آقای ادیب‌سلطانی: ولی این نگرش با بوده‌های مشاهده‌شدنی نیز هماهنگ است؛ زیرا عقیده ناپایدار است، و طبیعت برون‌آخته‌ی آن نیز به همین سان ناپایدار است. (رسم خط برابر اصل).

ترجمۀ مختار مجموعۀ دلفی:

G. R. G. Mure: This view also fits the observed facts, for opinion is unstable, and so is the kind of being we have described as its object.

(این نگاه با واقعیات دیده‌شدنی مطابق است زیرا عقیده، ناپایدار است و چنین است نوع موجوداتی که ما چونان متعلقهای آن [= عقیده] وصف کردیم)

ترجمۀ استاد تردنیک:

This description agrees with observed usage; for opinion, like events of the character which we have just described, is uncertain.

این توصیف در توافق با کاربرد دیده‌شدنی (یا عرف عادةً دیده‌شدنی) است، زیرا مانند رویدادهای آن خصلت که ما پیشتر وصف کردیم، نامطمئن است.

حاشیه: می‌بینیم که آقای ادیب‌سلطانی لفظ character را که البته طبق جستجوی من در نسخۀ پی‌دی‌اف ترجمۀ تردنیک، کاربرد خیلی خاص و نادری دارد به «شخصیت» ترجمه کرده که در اینجا بی‌معناست. عبارت events of the character قاعدةً باید به δυνατὰ (دوناتا) یعنی «امر ممکن» («توانستنی» در ترجمۀ ادیب‌سلطانی) بازگردد.

ترجمۀ مرحوم راس:

This agrees with the observed facts; for both opinion and the contingent are insecure.

(این در توافق است با واقعیات دیده‌شدنی، زیرا هر دو، عقیده و امر ممکن به امکان خاص، نامطمئن اند).

منبع ترجمۀ راس:

Αριστοτελους Αναλυτικα (ARISTOTLE'S PRIOR AND POSTERIOR ANALYTICS); A REVISED TEXT WITH INTRODUCTION AND COMMENTARY BY W. D. ROSS; Oxford University Press; 1957; p. 605.

خب! باید پرسید واژه‌ای که در متن آقای ادیب‌سلطانی به «امر رخدادپذیر» ترجمه شده معادل چه کلمه‌ای در متن راس است؟ آیا جز the observed که معادل «فاینُمِنُن» ارسطو است و با مسامحه به جای «پدیدار» می‌توان آن را «امر رخ‌نمودنی» گزارش کرد چه چیزی می‌تواند بود؟ آیا معادل تردنیک (event که آن را «رخداد» هم می‌شود ترجمه کرد) با ترجمۀ راس خلط شده؟

درکل متوجه می‌شویم که این پانوشت آقای ادیب‌سلطانی چقدر آشفته و بی‌دقت است.

آن نکته را که می‌جستم در اساس الاقتباس خواجه نصیرالدین طوسی (تصحیح محمدتقی مدرس رضوی) مقالت پنجم (آنالوطیقای دویم)؛ بخش هژدهم از فن دوم: «در نسبت علم و ظن با یکدیگر و رسمهای لفظی چند که در این مواضع متداول باشد» نیز یافتم: پس رأی علم بُوَد یا ظن و ظن یا صادق است یا با جهل مرکب است و یا با جهل بسیط (مضمون را نقل کردم و نه عین عبارت را).