درباره ترجمه انگلیسی ایلیاد و ادیسه همر

طبق مواجهه مبتدیانه و ناکارشناسانه من با ترجمه‌های همر به نظر من می‌رسد برای کسانی که نیاز دارند ترجمۀ انگلیسی ایلیاد و ادیسه را مطابق مصرع‌بندی یا شمارۀ مصرعهای اصل یونانی بخوانند ترجمۀ پیتر گرین منبع مناسبی است:

The Odyssey: A New Translation by Peter Green

Publisher: University of California Press, Year: 2018

The Iliad: A New Translation by Peter Green

Publisher: University of California Press, Year: 2015

نمونۀ ترجمهٔ ایلیاد، سرود سیزدهم

13/ 231-4

Τὸν δ’ ἠμείβετ’ ἔπειτα Ποσειδάων ἐνοσίχθων

«Ἰδομενεῦ, μὴ κεῖνος ἀνὴρ ἔτι νοστήσειεν

ἐκ Τροίης, ἀλλ’ αὖθι κυνῶν μέλπηθρα γένοιτο,

ὅς τις ἐπ’ ἤματι τῷδε ἑκὼν μεθίῃσι μάχεσθαι.

ترجمۀ من:

پس پسیدون بومهن، او را پاسخ داد:

ایدُمِنِئوسا! دیگر هرگز آن مرد به خانه بازمشواد،

از تروی، بلکه اینجا بازیچۀ سگان شواد

آنکه در این روز، خواستمندانه، جنگیدن را وابنهد.

ترجمۀ استاد کزازی، ص٢٨۵: پس پوزئیدون که زمین را به لرزه درمی‌آورد او را در پاسخ گفت: ای ایدومنه! کاش هر آن کس که در این روز، در نبرد سستی ورزید و از آن کناره جست هرگز از تروا باز نرود و در اینجا بازیچۀ سگان گردد.

ترجمۀ گرین:

In answer to him Poseidōn the Earth-Shaker then said:

“Idomeneus, may that man never get back home

from Troy, but stay here and become the sport of dogs,

who on this day chooses to shirk the fighting! So then,

این so then آخر ترجمهٔ گرین گویا معادلی در متن یونانی ندارد و نمی‌دانم چرا در ترجمه وارد شده است.

ترجمهٔ μέλπηθρα (مِلپِثرا) که اسم ابزار از فعل μέλπω (ملپو): جشن گرفتن و بازی و شادی است (پس ابزار جشن و بازی و شادی که معادل بازیچه برايش خوب است) به sport هم کمی کم‌ذوقی است. در منابع انگلیسی آن را means of playing, plaything گزارش کرده اند.

Wrath, goddess, sing of Achilles Pēleus’s son’s

calamitous wrath, which hit the Achaians with countless ills—

many the valiant souls it saw off down to Hādēs,

souls of heroes, their selves(1) left as carrion for dogs

and all birds of prey, and the plan of Zeus was fulfilled(2)— 5

from the first moment those two men parted in fury,

Atreus’s son, king of men, and the godlike Achilles.

پانوشت گرین، ۱) کلمۀ «خودشان» (یونانی αὐτούς) [در متن] حماسه، محکم بر ترجیح شدید این وجود جسمانی فانی بر هر زندگی اخروی مبهم ناجوهرمند تأکید می‌کند. بدن جسمی مضمون واقعی است. این همان مراد آخیلس است هنگامی که در هادس (ادیسه، ۱۱، ۸۸-۹۱) می‌گوید که او ترجیح می‌دهد مزدور و زنده باشد تا پادشاه مردگان.

حاشیۀ نورالهی:

در پانوشت گرین نشانی سخن آخیلس غلط داده شده (غلط مطبعی؟) و به جای ۸۸ باید ۴۸۸ ذکر می‌شد:

«μὴ δή μοι θάνατόν γε παραύδα, φαίδιμ' Ὀδυσσεῦ.

βουλοίμην κ' ἐπάρουρος ἐὼν θητευέμεν ἄλλῳ,

ἀνδρὶ παρ' ἀκλήρῳ, ᾧ μὴ βίοτος πολὺς εἴη, 490

ἢ πᾶσιν νεκύεσσι καταφθιμένοισιν ἀνάσσειν.

Green:

Don’t talk up death to me, illustrious Odysseus!

I’d rather work as a field hand, a hireling, for some other

landless man who could just scrape a livelihood together 490

than be lord over all the corpses who’ve ever perished!

Dietrich Ebener:

der selber nur dürftig dahinlebt, mich schinden,

Murray:

I should choose, so I might live on earth, to serve as the hireling of another, of some portionless man whose livelihood was but small, rather than to be lord over all the dead that have perished.

ترجمۀ من:

مرا بهر مرگ دلداری مده، ادوسئوس پرتوبخش!

من خواستار ام یکی کشتکار-برده باشم که بردگی می‌کند برای دیگری

برای مردی بی‌بخت که نه بسی زندگانیش باشد

(یا «نه بسی [بهره‌اش از] زندگانی باشد»)

تا اینکه بر همۀ اجسادی که به فنا رفته اند، شاهی!

ترجمۀ کزازی، ص٢٠٠:

مرا از مرگ، ای اولیس بلندنام! دلداری مده؛ من خوشتر می‌داشتم که بنده‌ای می‌بودم وابسته به زمین و گردن در یوغ و به فرمان دیگری، مردی بی‌بهره از توانگری و مرده‌ریگ که از ساز و سامان زندگی برخوردار نیست، تا آنکه بر مردگان فرمان رانم، مردگانی که هیچ نیند و در شماری نمی‌گنجند.

پانوشت گرین، ٢)

اینجا احتمالاً [اشاره دارد به] همنوایی زئوس با دعای ثتیس (ر.ک. ١/ ۵٠٣-۵٣٠) برای تلافی رفتار موهن آگاممنُن با پسرش آخیلئوس (موضوع اصلی سرود ١). این کار با دادن امتیاز در جنگ به تروییان تا زمانی که آخاییان از او چنانکه بایدوشاید دلجویی کنند انجام شد.

تحشیه ١

گاهی از من ایراد می‌گیرند که ترجمه‌هایم از متون یونانی مفهوم نیست. خوب است دوستان به برخی ترجمه‌های این متون به زبان‌های اروپایی هم سر بزنند ببینند وضع آنجا چگونه است. مثلاً همین جمله اول گرین را ببینید:

Wrath, goddess, sing of Achilles Pēleus’s son’s

calamitous wrath

نظم درست آن این است:

sing goddess Wrath of Achilles Pēleus’s son, that calamitous wrath...

خلاصه کار با این متون مشکل است و اشکال اول در شعر بودن و فضای باستانی آنهاست که گاه معانی را شناور ساخته است.

من چندی پیش به این فکر افتادم که در زبان‌های باستانی که نحو نه بر اساس جایگاه در جمله و پیوند با پس و پیش و حروف اضافه و غیره بلکه بر اساس صرف خود واژگان نمایش داده می‌شد توگویی می‌تواند نشان از نوعی اندماج معانی و درهم‌تنیدگی آنها با واژگان باشد که در ذهن اعصار نوتر به سمت هرچه بیشتر تفکیک کردن مضامین و بالتبع واژگان پیش رفته است.

روشن‌تر بگویم زمانی در زبان‌های باستانی حروف اضافه و نشانه‌های خارج از واژگان برای نشان دادن جایگاه نحوی آنها (روشن‌ترینش مثلاً نشانه مفعولی) وجود نداشتند و خود صرف واژه می‌گفت که نهاد است یا قید است یا متمم یا مفعول و غیره.

تحشیه ٢

به نام خداوند پریروز و پس‌فردای تاریخ

Μῆνιν ἄειδε, θεά, Πηληϊάδεω Ἀχιλῆος

οὐλομένην, ἣ μυρί᾽ Ἀχαιοῖς ἄλγε᾽ ἔθηκε,

آن قهر را بسرا بغدخت، که پور پلئوس، آخیلِئوس

آن نابودگر را [بسرا] که بیشمار بر آخائیان اندوه‌ووای برنهاد

یا

آن قهر نابودگر را بسرا بغدخت، که پور پلئوس، آخیلِئوس

بیشمار بر آخائیان اندوه‌ووای برنهاد

(هُمر، ایلیاد، مصرع نخست، ترجمهٔ واژه‌به‌واژه)

ویراستهء ١٣ آبان ١۴٠٢

من اکنون به شروحی که درباب ایلیاد همر نوشته شده دسترس ندارم و نمی‌دانم چه توضیحات و توجیهاتی در نسبت دادن قهر/ خشم به آخیلئوس که نابودگرانه مصائب بسیاری بر آخائیان (و نه اهالی تروی) وارد ساخت پیشنهاد کرده اند.

خودم پس از ريشه‌شناسی نام آخیلئوس و امری که به او نسبت داده شده (مینیس/ خشم) پیشنهادی می‌کنم.

در ویکی‌واژه نام آخیلئوس (Ἀχιλλεύς/ Ἀχιλεύς) را در منابع موکنی (منسوب به تمدن شهر باستانی موکنای Μυκῆναι) جسته و آن را تجربۀ تفکر...