پیشنهادی برای آمارش زادروز استاد فردوسی

تجربهٔ تفکر:
روش آمارش زادروز استاد فردوسی بر پایهٔ آمارندگی دکتر علیرضا شاپور شهبازی
(منبع شاهنامه: نسخهٔ چاپ سمت استاد کزازی)
۱) در گاهشماری مزدیسنایی هر روز از ماه نامی داشته است که اینهاست: اورمزد (هرمز و دیگرها)، بهمن، اردیبهشت، شهریور، سپندارمذ، خرداد، امرداد، دی به آذر، آذر، آبان (روز دهم)، خور (خیر، هور)، ماه، تیر، گوش، دی به مهر، مهر، سروش، رشن، فروردین، بهرام (روز بیستم)، رام، باد، دی به دین، دین، اَرد، اشتاد، آسمان، زامیاد، مانتره‌سپند، انارام (انیران).
۲) استاد فردوسی در ۶۳ سالگی خود سروده است:
چو آدینه هرمزدِ بهمن بود
بر این کاخ/کار فرخ نشیمن بود
می لعل پیش آور ای هاشمی
ز خُمّی که هرگز نگیرد کمی
چو شصت‌وسه شد سال، شد گوش کر
ز بیشی چرا جویم آیین و فر (ص۱۹۸)
و مصادف با آدینه شدن روز اول بهمن تنها در سال ۳۷۱ یزدگردی اتفاق افتاده است.
۳) استاد توس، بیت ۳۵۴۵ جلد ۷ را در اول دی سال ۳۷۱ یزدگردی در ۶۳ سالگی سروده:
شب اورمزد آمد از ماه دی
ز گفتن بیاسای و بردار می (ص۱۶۱)
۴) وی بیت ۴۳۴۴ ج۷ را در اول بهمن سال ۳۷۱ یزدگردی در ۶۳ سالگی سروده است:
چو آدینه هرمزدِ بهمن بود
بر این کار/ کاخ فرخ نشیمن بود
می لعل پیش آور ای هاشمی
ز خُمّی که هرگز نگیرد کمی
چو شصت‌وسه شد سال، شد گوش کر
ز بیشی چرا جویم آیین و فر (ص۱۹۸)
۵) میان این دو بیت قریباً ۸۰۰ بیت فاصله است که میانگین هر روز ۲۷ بیت می‌شود.
۶) استاد فردوسی در ب ۳۶۲۲ ج۷ (ص۱۶۶) سروده است:
می لعل پیش آور ای روزبه
چو شد سال گوینده بر شصت‌وسه
که اشاره دارد به زادروز او.
۷) میان بیت ۳۵۴۵ و ۳۶۲۲ فاصله ۷۷ بیت است که طبق میانگین می‌شود ۳ روز کار.
پس بیت ۳۶۲۲ در ۳ دی ماه سروده شده است.
۸) اینجا دکتر شهبازی برای اختلاف ۶ ساعتهٔ درازای سال «خراجی» و سال «جلالی» (که هر ۴ سال، ۱ روز از خراجی بیشتر داشته است) ۱۶ روز بر زادروز ۶۲ سالگی استاد فردوسی می‌افزاید و آن را ۱۳ دیماه جلالی محاسبه می‌کند.

نقد و بررسی:
۱) آقای رضا مرادی غیاث‌آبادی نقدی از این محاسبات کرده است:
http://ghiasabadi.com/zadruz.html
نکات پیایند گزارش‌گونه‌ای از آن است.
۲) دکتر شهبازی به‌هیچ‌روی برای رسیدن به زادروز استاد فردوسی نیازی به آمارش سال یزدگردی ۳۷۱ نداشته است و کارش بیهوده بوده است و ‌به نظر آقای غیاث‌آبادی با اغتشاشی که در سالشماری یزدگردی روی داده بوده است اصولاً امکان چنین محاسبه‌ای وجود نمی‌داشته است.
۲) میانگین‌گیری از کار خلاقهٔ هنری که به احوال و مواجید هنرمند بازبسته است کاری است گزاف.
۳) دکتر شهبازی بر چه پایه ۶۳ سال استاد فردوسی را ۶۲ سال گرفته؟ (گرچه این یکی در نهایت چندان فرقی نمی‌کند).
۴) دکتر شهبازی چگونه با افزودن ۱۶ روز به ۳ دی به تاریخ ۱۳ دی رسیده است؟ ۳+۱۶=۱۹.
۵) آقای غیاث‌آبادی بر پایهٔ ابیات:
چو آدینه هرمزد بهمن بود
بر این کاخ فرخ، نشیمن بود
می لعل پیش آور ای هاشمی
ز خمی که هرگز نگیرد کمی
چو شصت‌وسه شد سال، شد گوش کر
ز بیشی چرا جویم آیین و فر
پیشنهاد کرده همین اول بهمن را زادروز استاد فردوسی بگیریم.
(اینجا وارد اشارهٔ او به آیین «پیغمبر آشی» که نوعی آیین توبه است و به گمان من بد فهمش کرده است نمی‌شوم).
۵) به گمان من (محمد نورالهی) نکته اینجاست که دلالت بیت:
می لعل پیش آور ای روزبه
چو شد سال گوینده بر شصت‌وسه
(ب۳۶۲۲)
بر زادروز بودن بیشتر از مجموع سه بیت ۴۳۴۴-۴۳۴۶ است:
چو آدینه هرمزد بهمن بود
بر این کار/کاخ فرخ نشیمن بود
می لعل پیش آور ای هاشمی
ز خمی که هرگز نگیرد کمی
چو شصت‌وسه شد سال، شد گوش کر
ز بیشی چرا جویم آیین و فر
و بنابراین اگر بخواهیم تاریخی را برای زادروز فردوسی پیشنهاد کنیم همان اوایل دی‌ماه (طبق میانگین نسبی دکتر شهبازی) ارجح و‌ اولیٰ است بر اول بهمن.

*) ضبط دکتر شهبازی از این واژه «کاخ» است. ضبط استاد کزازی و استاد خالقی مطلق «کار» است.
اگر ضبط «کاخ» بود می‌شد مصرع را «بر این کاخِ فرخ، نشیمن بود» گرفت و به نحوی آن را به زاده شدن (وارد شدن به کاخ زیبای جهان) مرتبط گرفت که چنین نیست.
@denkerfahr

نسخهٔ چاپ مسکو:
چو آدینه هرمزد بهمن بود
بر این کار فرخ نشیمن بود
می لعل پیش آور ای هاشمی
ز خمی که هرگز نگیرد کمی
چو شد شست‌وسه‌سال شد گوش کر
ز بیشی چرا جویم آیین و فر

شاهنامهٔ فردوسی (از روی چاپ مسکو)؛ به‌کوشش و زیرنظر سعید حمیدیان؛ نشر قطره؛ ۱۳۸۷.

نسخهٔ جلال خالقی مطلق:
چو آدینه هرمزد بهمن بود
برین کار فرخ نشیمن بود
می لعل پیش آورم، هاشمی
ز بیشی که خنبش نگیرد کمی
چو شست‌وسه شد سال و شد گوش کر
ز گیتی چرا جویم آیین و فر؟

شاهنامه؛ ابوالقاسم فردوسی؛ به‌کوشش جلال خالقی مطلق و محمود امیدسالار؛ نشر دائرةالمعارف بزرگ اسلامی؛ اول ۱۳۸۶.

نسخهٔ میرجلال‌الدین کزازی:
چو آدینه هرمزد بهمن بود
بر این کار، فرخ نشیمن بود
می لعل پیش آور، ای هاشمی!
ز خمی که هرگز نگیرد کمی
چو شصت‌‌وسه شد سال، شد ‌گوش کر
ز بیشی چرا جویم آیین و‌ فر؟

به نام خداوند جان و خرد

اول بهمن (هرمزد بهمن) زادروز فردوسی؟

بر پایهٔ دو پیشنهاد یکی از دکتر علیرضا شاپور شهبازی و دیگر از آقای رضا مرادی غیاث‌آبادی زادروز استاد توسی، حکیم ابوالقاسم فردوسی در دی ماه یا بهمن ماه است.
گزین‌گویانه به نظر من زادروز فردوسی در اوایل دی ماه بوده است.
گمان کنم بین ۳ تا ۱۰ دی ماه.
تفصیل مطلب را در اینجا بخوانید:
https://t.me/denkerfahr/4787

کتاب‌شناسی چند اثر که به وجهی برای من مهم یا جالب یا کاربردی اند:
۱) شاهنامه و پژوهشهای آیینی؛ به کوشش قائمی، فرزاد؛ نشر قطب علمی فردوسی‌شناسی و ادبیات خراسان و فرهنگسرای فردوسی؛ ۱۳۹۲.
گزیده مقالات: داستان رستم و سهراب در طومار نقالان (بررسی سازوکارهای روایی نقالان) (پناهی، نعمت‌الله)؛ جلوه‌هایی از شاهنامه در ورزش باستانی و پهلوانی (رحمانی، هما)؛ شاهنامه در کاریکاتورهای هفته‌نامۀ «گل‌آقا» (رعیت حسن‌آبادی، علیرضا)؛ شاهنامه و تأثیر آن بر پویانمایی و بازیهای رایانه‌ای (غضنفری مقدم، صالحه)؛ شاهنامه در فرهنگ و ادب عصر صفوی (قلی‌زاده، موسی)؛ بررسی تأثیرپذیری بهرام بیضایی از شاهنامۀ فردوسی در حوزۀ نمایشنامه‌نویسی (کشانی، لیلا).
۲) گلهای رنج (برگزیده مقالات دربراۀ شاهنامۀ فردوسی)؛ خالقی مطلق، جلال؛ به کوشش دهباشی، علی؛ نشر مرکز؛ ۱۳۷۲.
برگزیده مقالات: شاهنامه و موضوع نخستین انسان؛ پاسداران دژ پترا؛ نفوذ بوستان در برخی از دستنویسهای شاهنامه؛ رسم خط شاهنامه.
۳) نارسیده ترنج (بیست مقاله و نقد در شاهنامه و ادب حماسی ایران)؛ آیدنلو، سجاد؛ انتشارات نقش مانا (با هکاری انجمن دوستداران فردوسی)؛ اصفهان؛ ۱۳۸۶.
برخی فصول: واژه‌ای فراموش‌شده از شاهنامه در فرهنگها؛ بن‌مایۀ اساطیری «روییدن گیاه از انسان» و بازتاب آن در شاهنامه و ادب فارسی؛ نخستین سند ادبی ارتباط آذربایجان و شاهنامه؛ اصفهان و شاهنامه؛ فردوسی و شاهنامه در مرزبان‌نامه؛ «شاهنامه‌ای‌ترین» شعر غنایی؛ نکته‌هایی دربارۀ تلمیحات «شاهنامه‌ای» خاقانی؛ نادرترین تلمیحات حماسی-اسطوره‌ای در شعر پارسی؛ «رمانس» همای‌نامه.
۴) اختیارات شاهنامه؛ به انتخاب علی بن احمد؛ مصحح: جیحونی، مصطفی و فشارکی، محمد؛ انتشارات مرکز خراسان‌شناسی آستان قدس رضوی؛ ۱۳۷۹.
۵) افغانستان در شاهنامه (شاهنامه در خراسان یا شاهنامه در آریانا)؛ اقتباس، تحیلیل، تعبیر و تفسیر از کهزاد، احمدعلی؛ چاپ افغالنستان؛ ۱۳۵۰.
در جغرافیای استرابون از افغانستان تعبیر به «آریانه» شده است. بر همین اساس عده‌ای از محققان افغانستان مایل بودند نام کشور خود را آریانه بدانند. نویسنده نیز از آن جمله است و در این کتاب درصدد است جغرافیای اصلی شاهنامه را افغانستان معرفی کند.
۶) رازگونه‌های داستان بیژن و منیژه در شاهنامۀ فردوسی؛ وداد، فرهاد با همکاری پروانه حسینی، بی‌بی‌منور (در زمینۀ نمادگرایی)؛ نشر مؤلف؛ مشهد؛ ۱۳۸۸.
فصول: کوتاهه‌ای از داستان بیژن و منیژه؛ ساختار داستان بیژن و منیژه؛ تصویرهای تمثیلی، تشبیهی و استعاره‌ای؛ پدیدۀ ماه‌گرفتگی [نویسنده در این فصل که گویا بهانۀ اصلی کتاب بوده به تحقیق درمورد تطبیق گزارش فردوسی از ماه‌گرفتگی در ابتدای داستان با گزارشهای نجومی برای کشف تاریخ دقیق سرایش داستان که آن را ۱۶ مهر ۳۵۱ خورشیدی و ۱۴ ذی‌الحجۀ ۳۶۱ هـ. ق. دانسته، دست یازیده است]؛ بررسی ماه‌گرفتگیها در سالهای ۹۵۹ تا ۱۰۰۰ م.؛ فمینیسم دربرابر شاهنامه؛ زنان و مردان.

پینوشت:
طبق تذکر دوست زبان‌شناس و شاهنامه‌پژوه‌ام سامان روستایی، بیت:
می لعل پیش آور ای روزبه
چو شد سال گوینده بر شصت‌وسه
طبق یادداشت استاد خالقی مطلق وضعیت باثباتی ندارد و احتمال الحاقی بودن آن می‌رود.

خیلی زود نتیجهٔ تحقیقم که خیلی به آن می‌نازیدم به علت کم‌دقتی در تحقیق نسخه‌شناختی بر باد رفت.☹️